اثر covid-19 بر تعهدات قراردادی

سخن مشاور مدیریت:

ویروس کرونا نگرانی‌های زیادی را با خود به همراه آورده است؛ از نگرانی برای سلامت افراد تا نگرانی برای وضعیت کسب‌وکارها و آینده آن‌ها. تقریباً می‌توان گفت که پایه تمام کسب‌و‌کارها بر اساس یک قرارداد با شروط و تعهدات گوناگون است و اکنون با شرایط موجود ناشی از ویروس کرونا، وضعیت بسیاری از تعهدات در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است و بعضاً امکان اجرای تعهد از سوی طرفین قرارداد وجود ندارد.

اگر صاحب کسب‌وکار و یا طرف قراردادی هستید که اکنون امکان اجرای تعهدات آن به دلیل مشکلات ناشی از ویروس کرونا وجود ندارد؛ خوب است بدانید که نکته مهم در این موقعیت استفاده صحیح از زمان و بررسی کردن شرایط و بند‌های قراردادی برای گرفتن بهترین تصمیم است.

مشاوران در این موقعیت باید تلاش کنند تا بهترین‌ راهکارهای حقوقی را با کمترین خطا و بهترین عملکرد به مدیران خود ارائه دهند و مراقب وضعیت حقوقی کسب‌و‌کارها در این شرایط بحرانی باشند.

در این مقاله، ما به موضوع اعمال بندهای فورس ماژور در قراردادها و نظریه غیر مقدور بودن انجام تعهدات قراردادی (اجرای قرارداد) خواهیم پرداخت. این موارد راهکارهای قانونی هستند که کسب‌وکارها در شرایطی مانند حال حاضر و در زمان عدم قابلیت انجام قراراداد می‌توانند به آن‌ها تکیه کنند.

دکترین حقوقی: دکترین در علم حقوق به مفهوم قواعدی است که از مجموع آرایِ همه یا اکثریت قاطع دانشمندان حقوق درباره توجیه و بیان و تفسیر قواعد حقوقی به‌دست آید و عنوان «اندیشه حقوقی» پیدا کند. قواعد پیشنهادیِ اندیشمندان حقوق نیز بخشی از دکترین است.

دنیا در نتیجه ویروس جدید Covid-19 با کندی بی‌سابقه‌ای روبه‌رو شده است. مدارس و مشاغل در حال تعطیل شدن هستند، مرزها بسته شده و زنجیره‌های عرضه کالا در جهان مختل شده‌اند. در حالی که کشورها در حال آماده‌سازی خود برای مواجهه با این ویروس و تأثیرات متعاقب آن هستند، سؤالاتی مربوط به تعهدات قراردادی مداوم مشاغل مختلف در دوران رکود اقتصادی پیش‌بینی نشده و گسترده، ایجاد می‌شود. 

فورس ماژور

بسیاری از قراردادهای تجاری حاوی یک بند "فورس ماژور" هستند که در زمانی که یک رویداد غیرقابل پیش‌بینی، فراتر از کنترل هر یک از طرف‌های متعاهد رخ دهد و مانع از تحقق اجرای شرایط قرارداد گردد، تعهدات قراردادی طرفین را به حالت تعلیق در می‌آورد، توانایی یک طرف برای ادعای توقف اجرای قرارداد تحت چنین بندی بستگی به مفاد قرارداد و مشخصاً ذکر شرط فورس ماژور دارد.

این بندها اغلب برای فهرست کردن رویدادهای معینی که واجد شرایط فورس ماژور هستند (مانند: اقدامات جنگی، قحطی، سیل، زلزله و اقدامات تروریستی)، تنظیم می‌شوند. اما این مثال‌ها ممکن است به طور تمثیلی باشند و همه موارد دیگر را نیز دربرگیرند، یعنی حتی مواردی که به آن‌ها اشاره نشده اما خارج از اراده طرفین است و می‌تواند اجرای قرارداد را مختل نماید و در مفهوم فورس ماژور بگنجد. البته این بند همچنین ممکن است مواردی مانند رکود بازار یا فقدان بودجه را به صراحت مستثنی کند، زیرا این موارد در چهارچوب فورس ماژور قرار نمی‌گیرند.

موضوع مشترک میان بندهای فورس ماژور این است که: آن‌ها به طرفی که به دلیل اتفاقات غیرمنتظره قادر به انجام تعهدات خود نیست، کمک می‌کنند. در حالی که مطمئناً کرونا غیر منتظره بود، استفاده از بند فورس ماژور برای آن چندان واضح نیست و طرف متضرر مجبور است چنین اثبات کند که:

1- Covid-19 یا اثرات ثانویه و جانبی آن مشمول شروط فورس ماژور است.

2- Covid-19 و اثرات آن امری خارج از اراده و کنترل طرفین بوده است.

3- چنین تاثیراتی مانع از اجرای کامل شروط و تعهدات قراردادی است.

در اغلب نظام‌های حقوقی رویه به این صورت است که طرف قرارداد باید ثابت نماید که به دلیل یک اتفاق خارج از کنترل و غیرقابل پیش‌بینی، قابلیت اجرای تعهدات قراردادی برای وی وجود ندارد و غیرممکن است. قراردادی که به دلیل وجود کرونا اجرای آن غیرممکن، سخت و یا پرهزینه‌تر شده است، بعید است که صرفاً به همین دلیل مشمول فورس ماژور قرار بگیرد.

 Covid-19 بر کسب‌وکار تاثیر متفاوت گذاشته است. در صورتی که حداقل شرایط مورد نیاز وجود داشته باشد، قابلیت اجرای قواعد فورس ماژور مطابق مفاد قرارداد برای طرف متضرر وجود دارد. این شرایط ممکن است موضوعاتی را دربرگیرد مثل:

الف) اطلاع دادن شرایط در زمان مناسب به طرف مقابل؛
ب) مدت زمانی(فرصت) برای تعلیق بعضی یا تمامی تعهدات قراردادی تا زمان بازگشت به حالت و شرایط اولیه؛
ج) امکان خاتمه تعهدات قراردادی در صورت ادامه یافتن شرایط برای مدتی معین. 

دکترین حقوقی نامقدور بودن اجرای قرارداد (عقیم شدن قرارداد)، برای طرفینی که قرارداد بدون شرط فورس ماژور منعقد کرده‌اند در دسترسی و قابل استفاده است. غیر مقدور بودن اجرای قرارداد زمانی رخ می‌دهد که یک اتفاق غیرقابل پیش‌بینی بدون خطای طرفین اتفاق افتاده باشد و این اتفاق هسته اصلی قرارداد را به نحوی دچار تغییر می‌کند که ناعادلانه است که اگر بخواهیم طرفین علیرغم شرایط جدید پیش آمده پاسخگو و مسئول باشند. برخلاف شرط فورس ماژور، استفاده از دکترین نامقدور بودن اجرای قرارداد به رابطه قراردادی خاتمه می‌دهد. در صورتیکه در اجرای شرط فورس ماژور، تعهدات قراردادی تا زمان امکان اجرای مجدد آن‌ها تعلیق می‌شوند.

دکترین نامقدور بودن اجرای قرارداد انعطاف‌پذیر است و بسته به شرایط، می‌تواند عوامل مختلفی را در نظر بگیرد. شامل:

الف) اگر اجرای شرایط و تعهدات مشخص قراردادی غیرممکن شده باشد 
ب) اگر موضوع اصلی تعهد، با اتفاق پیش آمده از بین رفته باشد

علیرغم ذات انعطاف‌پذیر دکترین نامقدور بودن انجام قرارداد بار سنگین اثبات شرایط استفاده از این دکترین تماماً بر عهده طرفی است که از این موضوع زیان دیده است.

دکترین نامقدور بودن اجرای قرارداد زمانی قابل استناد است که هیچ شرط دیگری در مورد ریسک و موارد مربوط به آن (مثل بند فورس ماژور) وجود نداشته باشد. و در صورتی که بندی در این مورد در قرارداد وجود داشته باشد، دادگاه دلیل مناسبی برای استفاده از موارد دیگر مثل دکترین نمی‌بیند.

تعدیل کردن یا کاهش اثر

طرفین یک قرارداد موظف‌اند هر گونه خسارت ناشی از Covid-19 را کاهش دهند حتی با وجود یک بند فورس ماژور یا دکترین نامقدور بودن اجرای قرارداد. این بدان معناست که طرفین قرارداد باید همچنان به دنبال روش‌های جایگزینی برای پیروی از تعهدات قراردادی خود باشند. این موضوع باید با احتیاط خاصی انجام شود؛ زیرا دستیابی به یک توافق تحت بند فورس ماژور و یا دکترین نامقدور بودن اجرای قرارداد تا زمانی که از طریق دادگاه یا یک فرایند جایگزین حل اختلاف حل نشود مسلم نخواهد بود.

صحبت آخر

از آنجا که تأثیر Covid-19 همچنان باعث تعطیلی، تأخیر و سردرگمی می‌شود، مشاغل باید با بررسی تعهدات قراردادی خود، شناسایی ریسک و در نظر گرفتن احتمالات، برنامه‌ای را برای گذر از این طوفان تهیه کنند. تنها با این کار است که مشاغل می‌توانند در موقعیت مناسبی قرار بگیرند و در این بلاتکلیفی اقتصادی از خود مقاومت و انعطاف نشان دهند.

حقیقت ترسناک در مورد کرونا این است که چالشی جدید و منحصر به فرد را به کسب‌وکارها نشان می‌دهد. تغییر مداوم و نامشخص بودن این ویروس و ترکیب آن با عدم وجود یک نظام مشخص حقوقی، یک دوره ترسناکی از موانع برای آن‌هایی است که می‌خواهند از کسب‌وکار خود محافظت کنند. بهبود قواعد حقوقی موجود شاید عاقلانه‌ترین تصمیم برای مواجهه با کرونا باشد. جست‌وجو برای یافتن یک راه‌حل مشترک جهت مقابله با معضلات قراردادی ناشی از این بحران شاید کاربردی‌ترین راه برای ایجاد اطمینان در این چشم‌انداز نامطمئن باشد.

به طور خلاصه کلیدی‌ترین راه برای اقدام در این روزها عبارتند از:

1- شروط فورس ماژور قراردادهای خود را بازبینی کنید.

2- هر اقدامی که می‌توانید برای کاهش خسارات انجام دهید و دنبال راه جایگزینی برای انجام تعهدات خود باشید.

3- اگر در قرارداد شما شروط فورس ماژور وجود دارد و همچنین قادر به اجرای تعهدات قراردادی خود نیستید، شرایط اجرا و استفاده از بند فورس ماژور را بازبینی و دنبال کنید، شاید نیاز باشد به آدرس طرف مقابل قرارداد، اظهارنامه یا اطلاعیه‌ای ارسال کنید.

4- اگر در قرارداد شما بند مربوط به فورس ماژور وجود ندارد، بررسی کنید که آیا شرایط اعمال دکترین نامقدور بودن اجرای قرارداد برای شما وجود دارد یا خیر.

5- مدارکی را که نشان دهد چگونه Covid-19 و اثرات جانبی آن بر اجرای تعهدات قراردادی شما اثر گذاشته است، جمع‌آوری کنید. اگر دعوایی مطرح شد، شما نیاز دارید که به صورت مستند و مستدل از خود در دادگاه دفاع کنید.

6- اگر تصمیم گرفتید تا با طرف مقابل قرارداد خود مذاکره کنید، در نظر داشته باشید که این مذاکرات، حق شما مبنی بر استفاده از فورس ماژور یا دکترین را از بین نمی‌برد. در صورت امکان شما باید تمام حقوق ناشی از وضعیت به وجود آمده را برای خود نگهدارید.